Meertaligheid: wat is dat eigenlijk?
Zou jij jezelf meertalig noemen? Ben je opgegroeid met een andere moedertaal dan het Nederlands? Heb je in je thuisomgeving een andere taal dan je moedertaal vloeiend leren spreken? Of spreek je een aardig woordje Frans, Spaans of Duits door de lessen op school of je vakanties in het buitenland? Onderzoekers hanteren verschillende criteria als het gaat om meertaligheid. Voor de een geldt dat meertaligheid alleen opgaat als sprekers twee of meer talen op moedertaalniveau beheersen. Zij zijn dan zogenaamd ‘gebalanceerd tweetalig’. In de praktijk komt gebalanceerde tweetaligheid echter maar weinig voor en zullen sprekers altijd net iets vaardiger zijn in de ene taal dan in de andere. Maar hoe groot mag dat verschil zijn? Er zijn ook onderzoekers die vinden dat je al meertalig bent als je jezelf verstaanbaar kunt maken in een andere taal dan je moedertaal. In dat geval zou iemand die Frans op campingniveau beheerst of spreekt in ‘steenkolenengels’ dus ook meertalig zijn. En hoe zit het met dialectsprekers? Of met sprekers die ook straattaal (vloeiend) beheersen? Dialecten zijn immers ook talen, met een eigen woordenschat en grammatica, en hetzelfde geldt voor straattalen. Je ziet direct al dat meertaligheid een heel complex begrip is en dat het belangrijk is om goed te definiëren welke criteria je hanteert als je onderzoek doet naar dit thema.

Meertaligheid op school
Wanneer er op politiek niveau besluiten worden genomen over taal, bijvoorbeeld over meertaligheid, dan wordt ook wel gesproken over taalpolitiek of ‘taalplanning’. De komst van vluchtelingen zorgt vandaag de dag voor toenemende talige en culturele diversiteit in Nederland. De Nederlandse politiek hanteert op dit vlak een ideologie van ‘assimilatie’. Dat wil zeggen dat alle nieuwkomers in Nederland, ongeacht hun afkomst, het Nederlands – de dominante taal binnen de samenleving – moeten leren en dat hun moedertalen slechts worden ‘getolereerd’. In feite zijn hun ‘taalrechten’ dus beperkt. In het verleden, aan het einde van de jaren zestig, was de situatie anders. Een aantal nieuwkomers besloot toen taallessen in de moedertaal te gaan organiseren voor hun kinderen, buiten het reguliere basisonderwijs om. In eerste instantie waren die lessen gericht op een terugkeer naar het land van herkomst. Wanneer kinderen hun taalvaardigheidsniveau in de moedertaal zouden blijven ontwikkelen, zou dat hun re-integratie in het thuisland gemakkelijker maken. Doordat het aantal leerlingen explosief steeg, werd dit Onderwijs in de Eigen Taal en Cultuur (OETC) in 1974 opgenomen in de Nederlandse wetgeving onder de verantwoordelijkheid van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschap.

Het onderwijs in de eigen taal zorgde ervoor dat kinderen met een lagere sociaal-economische achtergrond een voorziening ter beschikking hadden die niet alleen hun terugkeer naar het land van herkomst kon bevorderen, maar die ook hun tweedetaalverwerving (het leren van het Nederlands) en hun schoolprestaties ten goede zou komen. Daarnaast zouden kinderen met een andere taalachtergrond dan het Nederlands hun taalvaardigheidsniveau in de moedertaal en hun identiteitsontwikkeling kunnen handhaven door dit vooruitstrevende programma. Door decentralisatie binnen de nationale overheid kwamen de belangrijkste taken rondom onderwijs in de moedertaal vanaf 1998 echter in handen van gemeenten, die er zelf een specifieke en passende invulling aan mochten geven. Het programma ging toen verder onder de naam Onderwijs in Allochtone Levende Talen (OALT). Vanwege de hoge kosten en de gedachte dat het gebruik van andere moedertalen een goede tweedetaalverwerving van het Nederlands in de weg zou staan, werd het initiatief in 2004 afgeschaft.

‘Op school spreken we alleen Nederlands!’
Deze zogenaamde Dutch only approach staat eigenlijk haaks op wetenschappelijke inzichten over meertaligheid. Een goede beheersing van de moedertaal kan namelijk een stevige basis vormen om nieuwe talen te leren. Taalkundige Jim Cummins beschreef deze gedachte in het zogenaamde CUP-model (dat ook wel het ‘ijsbergmodel’ wordt genoemd). CUP staat voor Common Underlying Proficiency.

Dit model gaat ervan uit dat alle sprekers één bron gebruiken die de onderliggende basiskennis vormt voor vaardigheid in meerdere talen. De bron is namelijk taalonafhankelijk. Dat wil zeggen dat sprekers de basiskennis kunnen gebruiken voor het leren van andere talen naast de moedertaal, en ook dat een toename in de basiskennis het leren van die andere talen gemakkelijker maakt. Kinderen leren parallel aan hun taalontwikkeling bijvoorbeeld tellen en sommen maken, en verwerven kennis van bijvoorbeeld aardrijkskunde. Ze ontwikkelen hiervoor allerlei concepten in hun moedertaal. Die concepten zijn onderdeel van de basiskennis volgens het CUP-model. Bij het leren van een nieuwe taal hoeven ze de concepten niet opnieuw te verwerven, maar hoeven ze slechts ‘labels’ (termen voor die concepten) te leren. Mensen kunnen bovendien zonder problemen meer dan één taal opslaan in hun geheugen en gebruiken, onafhankelijk van hun intelligentie en zonder dat dit ten koste gaat van de taalvaardigheid in een van die talen. Het ontmoedigen van het gebruik van de moedertaal tijdens het leren van het Nederlands is op basis van het CUP-model dus zelfs onverstandig. Als de moedertaal niet voldoende ontwikkeld is, functioneert het hele taalsysteem minder goed. Kinderen die de mogelijkheid krijgen hun moedertaal te blijven spreken, zullen de doeltaal (bijvoorbeeld het Nederlands) waarschijnlijk sneller leren. Maar hoe kan zowel de moedertaal (of ‘thuistaal’) als de schooltaal (of ‘doeltaal’) worden opgenomen in het onderwijs? Hoe ziet de praktijk er op dit moment uit? Welke opvattingen heersen er binnen verschillende doelgroepen? In deze eerste stap van de Verkenning Meertaligheid ga je op zoek naar antwoorden op deze vragen.

In deze eerste stap van de Verkenning Meertaligheid heb je geleerd dat een positieve benadering van meertaligheid in het onderwijs geen vanzelfsprekendheid is. Integendeel: er valt nog een wereld te winnen als het gaat om het benutten van meertalige kennis in plaats van meertaligheid te zien als een obstakel dat leidt tot taalachterstanden in het Nederlands. In stap 2 verken je enkele cruciale inzichten op het gebied van meertaligheid die je kunnen helpen je te positioneren in discussies over meertaligheid in het onderwijs. Je maakt kennis met een aantal educatieve materialen dat het gebruik van thuistalen (moedertalen) in het onderwijs wil stimuleren.

Het gebruik van thuistalen in het onderwijs
In stap 1 heb je je verdiept in onderzoek naar meertaligheid in het Vlaamse onderwijs. Je hebt niet alleen kennisgemaakt met actuele wetenschappelijke inzichten met betrekking tot dit thema, maar ook zelf een klein praktijkonderzoekje uitgevoerd naar overtuigingen over meertaligheid in het onderwijs. Volgens het onderzoek van taalkundige Van Avermaet kan de thuistaal een steiger zijn voor het leren van een nieuwe taal en het leren in een nieuwe taal. Anderstalige kinderen hebben weliswaar kennis van het Nederlands nodig om maatschappelijk te kunnen functioneren en kennis te kunnen ontsluiten, maar het spreken van de thuistaal is óók cruciaal voor hun talige en persoonlijke ontwikkeling. In de onderstaande kennisclip vertelt Van Avermaet zelf over zijn bevindingen. Hij blikt terug op het onderzoek onder leerkrachten dat je in stap 1 al hebt gezien, maar vertelt ook wat meer over een vierjarig onderzoek naar het effect van thuistaalgebruik op de ontwikkeling van het Nederlands. Je mag de kennisclip in zijn geheel bekijken, maar kijk in ieder geval tot 6:19 minuten.

In stap 2 van deze verkenning maak je kennis met nog meer cruciale inzichten over meertaligheid die van pas kunnen komen in het onderwijs. Je gaat ook zelf op zoek naar materialen die kunnen helpen meertaligheid een plaats te geven in de dagelijkse lespraktijk. Daarbij ga je niet alleen ontdekken wat de sterke punten zijn van die materialen volgens een wetenschappelijk perspectief, maar jouw docent Nederlands ook zo goed mogelijk adviseren over welke materialen hij/zij zelf in zou kunnen zetten in de les.

In stap 2 van deze Verkenning Meertaligheid heb je meer geleerd over hoe meertaligheid in het onderwijs kan worden benut. Je hebt niet alleen theoretische kennis verworven, maar ook een aantal praktische initiatieven verkend. In de volgende stap van deze verkenning ga je vanuit een Europees perspectief naar meertaligheid kijken en ontdek je hoe grootschalige onderzoeksprojecten in elkaar zitten.

Meertalige communicatie in Nederland en Europa
Dat meertaligheid niet meer weg te denken is uit de hedendaagse maatschappij, geldt natuurlijk niet alleen voor Nederland en Vlaanderen maar ook voor andere landen. Overal bloeien ‘meertalige steden’ op en dat heeft consequenties voor de communicatie tussen burgers onderling. Hoe ziet die meertalige communicatie eruit, binnen Nederland maar ook binnen Europa? Door de jaren heen zijn er verschillende wetenschappelijke projecten opgestart die de omgang met meertaligheid in kaart brengen of hebben gebracht, zowel nationaal als internationaal. Wetenschappelijk onderzoek kan helpen bij het verzamelen van goede initiatieven en het uitbrengen van goed advies over manieren waarop meertalige kennis in de maatschappij (nog) beter kan worden benut dan nu het geval is. In deze stap ga je één zo’n project wat nauwkeuriger bekijken, namelijk het project Languages in Urban Communities – Integration and Diversity for Europe (LUCIDE) dat is uitgevoerd in de periode 2011-2014.

LUCIDE Toolkits
Zoals uit de naam al blijkt is LUCIDE een internationaal project, waarbij wetenschappers uit verschillende landen onderzoek hebben gedaan naar meertaligheid in grote steden. Daarbij hebben ze geïnventariseerd hoe meertaligheid in verschillende domeinen wordt benut, zoals het bedrijfsleven, de gezondheidszorg, het onderwijs en de publieke sector. Alle goede ideeën die ze vonden, hebben ze gebundeld in zogenaamde ‘toolkits’. De toolkits laten zien hoe meertaligheid een positieve bijdrage kan leveren aan communicatie in die verschillende domeinen. Hoe kan meertaligheid bijvoorbeeld de inzetbaarheid van werkzoekenden op de arbeidsmarkt vergroten? Hoe kan een bedrijf profiteren van de meertaligheid van haar werknemers, bijvoorbeeld richting klanten of bij het veroveren van een internationaal marktaandeel? Welke strategieën kunnen ervoor zorgen dat communicatie in de gezondheidszorg verbetert, bijvoorbeeld tussen ziekenhuispersoneel en patiënten? De praktijkvoorbeelden uit andere landen kunnen ons helpen om ideeën en tips op te doen waarmee we ook in onze samenleving meertaligheid optimaal kunnen benutten. Wat goed werkt in andere landen (de zogenaamde good practices) kunnen we hier ook toepassen! In de opdrachten van deze stap verken je wat de kenmerken zijn van grootschalig onderzoek en ga je zelf op zoek naar good practices rondom meertaligheid in het domein onderwijs.

In stap 3 van deze Verkenning Meertaligheid heb je kennisgemaakt met (inter)nationale projecten ter bevordering van meertaligheid (in het onderwijs). Je hebt nu beter zicht gekregen op de aard en de doelstellingen van dit type onderzoek en de relatie met de praktijk. Grootschalige onderzoeksprojecten als deze brengen vaak professionals uit verschillende vakgebieden bij elkaar. Meestal zijn er niet alleen wetenschappers van de universiteit bij betrokken, maar ook bestuurlijke organen zoals de Europese Commissie of de nationale overheid, onderwijsdeskundigen en beleidsmakers. De resultaten uit grote onderzoeksprojecten liggen idealiter aan de basis van nieuwe beleidsteksten. In stap 4 ga je verkennen hoe beleidsteksten er precies uitzien. Wat zijn de belangrijkste kenmerken van dit tekstgenre?

Wat zijn de kenmerken van een goede beleidstekst?
Voor het schrijven van een goede beleidstekst moet je over meer competenties beschikken dan alleen schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid. In de eerste plaats moet de tekst natuurlijk helder, begrijpelijk en gestructureerd zijn, maar er zijn ook andere voorwaarden. Het bepalen van beleid draait immers om het geven van een advies. Zo moet je in staat zijn om de meest relevante informatie ten aanzien van een onderwerp beknopt en toegankelijk te verwoorden, zodat de lezer (die al deze kennis nog niet heeft) de informatie kan begrijpen. Ook moet je ervoor zorgen dat de lezer gemakkelijk zijn weg kan vinden in de tekst, bijvoorbeeld door gebruik te maken van alinea’s en kopjes. Verder is het natuurlijk goed als je tekst niet alleen informatief is, maar ook overtuigend. Je wilt de lezer immers overtuigen van jouw inzichten, zodat hij of zij instemt met de aanbevelingen die je doet. Tot slot moet je beschikken over een groot probleemoplossend vermogen. Al voordat je begint met het schrijven van de tekst moet je signaleren waar precies het probleem ligt en wat voor informatie je gaat verzamelen om dat probleem zichtbaar te maken. Wanneer het gaat over de omgang met meertaligheid op school moet je bijvoorbeeld eerst in kaart brengen hoe de situatie nu is. Wat gaat goed en wat kan beter? Als je weet waar de uitdagingen en verbeterpunten liggen, kan je gericht op zoek gaan naar informatie die je helpt bij het bedenken van een plan van aanpak om de situatie positief te veranderen.

In deze opdracht ga je eerst zelf verkennen hoe een goed taalbeleidsplan eruitziet. Dit doe je door minimaal twee taalbeleidsplannen globaal te bekijken en de belangrijkste kenmerken van deze tekstsoort op een rijtje te zetten. Deze kenmerken noemen we ook wel ‘genrekenmerken’. Let hierbij niet alleen op de structuur van de tekst (de manier waarop deze is opgebouwd via verschillende onderdelen), maar ook op de schrijfstijl ervan. Door te bestuderen wat de kenmerken zijn van een beleidstekst, ontdek je direct wat je moet kunnen als je er zelf een wilt schrijven.

Nadat je in stap 4 in kaart hebt gebracht waar een goed beleidsstuk aan moet voldoen, heb je voldoende bagage om zelf aan de slag te gaan. In stap 5 sluit je deze verkenning af met het eindproduct: een taalbeleidsplan voor jouw school!

Schrijf zelf een beleidstekst voor jouw school
In deze laatste stap van de Verkenning Meertaligheid ga je toepassen wat je in de vorige stappen hebt geleerd. Dit doe je via een schrijfopdracht, namelijk het schrijven van een taalbeleidsplan voor jouw school. Wat voor adviezen zou jij de schoolleiding geven op basis van de inzichten die je hebt opgedaan? Hoe kan jouw school het beste omgaan met meertaligheid? Wat voor maatregelen zou je nemen, bijvoorbeeld op het gebied van ruimte voor het spreken van andere moedertalen dan het Nederlands, voor het bespreken van talige en culturele diversiteit in de klas of voor het bieden van extra ondersteuning aan leerlingen die het Nederlands als tweede taal leren?

Bij deze afsluitende opdracht kun je de uitwerkingen van de opdrachten uit de eerdere stappen als inspiratie gebruiken. Je hebt via die opdrachten niet alleen wetenschappelijke inzichten opgedaan over meertaligheid in het onderwijs, maar je hebt ook good practices verzameld op dit gebied. Je kunt die kennis nu inzetten om een goed onderbouwd standpunt in te nemen over de manier waarop jouw school meertaligheid kan benutten.

Tot slot
In deze verkenning heb je een deel van het wetenschapsgebied van de Neerlandistiek ontdekt. Je hebt gezien dat meertaligheid geen obstakel is, maar een kans die in het onderwijs benut zou moeten worden. Vaak heb je zelf niet door dat je over een hoop onbewuste taalkennis beschikt die je kan helpen bij het leren van nieuwe talen én bij het doorgronden van het Nederlands. Meertaligheid zou daarom beter gezien kunnen worden als een voorsprong, dan als een achterstand. Bovendien is het aansnijden van een onderwerp als meertaligheid zinvol voor het bespreken van talige en culturele diversiteit in de klas. Door diversiteit bespreekbaar te maken, kun je onderling begrip versterken. Zo heb je bijvoorbeeld ontdekt dat taal meer is dan een communicatiemiddel; je kunt er ook je cultuur en identiteit mee uitdragen. Al die kennis komt van pas als je je in de toekomst wilt kunnen positioneren in discussies over diversiteit in de Nederlandse taal en cultuur. Deze verkenning heeft je niet alleen een vaardiger onderzoeker gemaakt, maar heeft je ook laten oefenen met het vertalen van wetenschappelijke inzichten naar de praktijk!

Wil je meer weten over het thema meertaligheid? Heb je interesse om je profielwerkstuk bij dit thema te laten aansluiten? Kijk dan eens op de website van Profielwerkstuk Taalkunde voor meer inspiratie!

Deze verkenning is ontwikkeld door Kristel Doreleijers.