Een held: wat is dat eigenlijk?
Wie zijn jouw helden? Onderzoekers vinden dit een interessante vraag omdat het antwoord enerzijds persoonsgebonden is. Jouw klasgenoten, je vrienden, of je ouders hebben mogelijk andere helden dan jij. Anderzijds zijn er in alle landen ook helden die heel veel mensen, of misschien zelfs door iedereen als held gezien worden. Hun heldenstatus is niet (zo) persoonsgebonden, en we noemen ze voor nu ‘collectieve helden’. Over hen gaat deze Verkenning. We kiezen er één collectieve held uit die we als exemplarisch beschouwen: Michiel de Ruyter. Zijn heldendom is niet in alle opzichten vergelijkbaar met dat van alle andere collectieve helden – het is zeer wel denkbaar dat bijvoorbeeld een vrouwelijke collectieve held in allerlei opzichten sterk afwijkt van Michiel de Ruyter. Maar we beschouwen hem toch als exemplarisch omdat hij al vele eeuwen een heldenstatus geniet, en die heldenstatus nog steeds een belangrijke rol speelt in Nederland. In deze eerste stap verkennen we een recente casus (een voorbeeld) waaraan je kunt afleiden wat die rol is.

Michiel de Ruyters heldenstatus onder jouw tijdgenoten
Eerst kort iets over Michiel de Ruyters biografie. Hij werd in 1607 in Zeeland geboren en ging op zijn elfde in dienst als scheepsjongen. Vanaf dat punt beklom hij de sociale ladder op een razend tempo. Hij was onder andere schout-bij-nacht, kapitein en admiraal. In 1665 werd hij benoemd tot opperbevelhebber van de Nederlandse vloot. Tijdens de tweede Engelse oorlog (1665-1667) begon de heldencultus rond De Ruyter exponentieel te groeien, met name naar aanleiding van de Vierdaagse zeeslag (1666) en de tocht naar Chatham (1667), waarin de Nederlandse vloot, onder het gezag van De Ruyter, triomfeerde. Er werden allerlei prenten, lofdichten en pamfletten aan hem opgedragen en na zijn overlijden in 1676 werd er nationaal om de hem gerouwd.

Je gaat nu opdrachten maken die je iets laten zien van de tegenwoordige heldenstatus van De Ruyter.

Je hebt nu bekeken hoe vanuit verschillende politieke richtingen tegen de heldenstatus van De Ruyter aangekeken wordt. In de volgende stap gaan we kijken naar het moment waarop die heldenstatus een nationale aangelegenheid werd: iets van heel Nederland, maar had De Ruyter er zelf ook de hand in?

Op weg naar nationale heldenverering in de zeventiende eeuw

Door de cultuurhistorica Lotte Jensen is betoogd dat de verering van zeehelden in de zeventiende eeuw bijdroeg aan de totstandkoming van ‘het Nederlandse identiteitsdiscours’. De prenten, lofdichten en dergelijke die ter ere van De Ruyter zijn vervaardigd, stimuleerden dus een gevoel van eenheid onder inwoners van de toenmalige Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Jensen formuleert dit zo voorzichtig, een bijdrage aan de totstandkoming van ‘het Nederlandse identiteitsdiscours’ omdat Nederland zoals we dat nu kennen, indertijd nog niet bestond. Pas in de negentiende eeuw zijn er naties gevormd die de basis vormen van de huidige Europese landen. Maar in de zeventiende eeuw kwam, zo betoogt Jensen, al wel het besef dat de bundeling van krachten van de inwoners van de Republiek, en het delen van een regering, politie, rechtssysteem etc. voordelen kon bieden. Via literatuur kon gewerkt worden aan het creëren van het saamhorigheidsgevoel dat nodig was voor de acceptatie van die bundeling van krachten. De afzonderlijke provincies raakten er natuurlijk ook zeggenschap mee kwijt.

De rol van De Ruyter zelf?
De historisch letterkundige Cora van der Poppe heeft erop gewezen dat De Ruyter zélf ook een rol speelde in het ontstaan van die heldenverering. Als hij aan de Staten-Generaal rapporteerde, koos hij bijvoorbeeld heel zorgvuldig zijn werkwoorden uit, om de mate van zekerheid van zijn bevindingen duidelijk te maken maar ook om te laten zien wat zijn eigen aandeel in het behalen van bepaalde resultaten geweest was. Zijn omgeving had hem als held nodig voor politieke doeleinden – de rechtvaardiging van het voeren van oorlogen, bijvoorbeeld. Maar hij was er zelf ook nog. Welke rol speelde hij in het ontstaan van zijn heldenstatus precies?

We keken nu naar het ontstaan van de heldenverering voor De Ruyter in de zeventiende eeuw. Die stond in dienst van de vorming van de latere natie Nederland. Onderdeel van die natievorming is ook dat landen zich onderling gaan vergelijken, en tegen elkaar af gaan zetten. Dat leidde vanaf de negentiende eeuw tot diverse oorlogen, maar ook dat proces begon al in de zeventiende eeuw. We kijken in de volgende stap naar mogelijkheden om dat proces te onderzoeken.

De rol van het buitenland

Naast gemeenschappelijke helden, kunnen ook gemeenschappelijke vijanden bijdragen aan het saamhorigheidsgevoel waarmee je een land tot stand helpt komen. Vijanden had de Republiek genoeg: er werd in de zeventiende eeuw oorlog gevoerd tegen onder meer Spanje en Engeland. Interessant is het om eens te zien hoe in die – vaak vijandige – buitenlanden tegen de personen werd aangekeken die in de Republiek een heldenstatus aan het verkrijgen waren. Hoe schreef men in die landen over de helden van de buren? Denk even aan de Tocht naar Chatham: de succesvolle Nederlandse aanval op de Engelse oorlogsvloot en scheepswerven in juni 1667 tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog, waarin De Ruyter een hoofdrol speelde. Werd de Nederlandse nationale held in teksten in het buitenland beschreven als de ultieme schurk?

We hebben nu het zeventiende-eeuwse proces van heldenverering in teksten onderzocht, en stappen door naar de negentiende eeuw. Toen werd de natie Nederland een feit. Welk effect had dit op de heldenstatus van De Ruyter en de manier waarop hij in teksten werd beschreven?

In stap 1 bekeek je aan de hand van twee verschillende politieke visies de eenentwintigste heldenverering van De Ruyter in enig detail. We zagen in de vorige stap hoe in de zeventiende eeuw die heldenverering ‘in the making’ was, en hoe De Ruyter zelf én het buitenland daar op verrassende wijze aan bijdroegen. In deze stap kijken we naar het touwslagerswiel van Michiel de Ruyter waarop in 2019 in het Zeeuws maritiem muZEEum in Vlissingen per toeval een lofdicht uit 1833 werd gevonden.

Het Zeeuws maritiem muZEEum wilde een maquette laten maken van de lijnbaan waar Michiel de Ruyter in zijn jonge jaren aan het touwslagerswiel heeft gedraaid. Bij het opnemen van de exacte maten van het originele wiel, ontdekten museummedewerkers dat er stukjes papier aan het wiel zaten geplakt. Daarop bleek een lofdicht uit 1833 te staan, geschreven door de dichter Willem Hendrik Wansinck, nadat hij een bezoek had gebracht aan het museum van het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen in Middelburg. Het wiel werd op dat moment door dat museum tentoongesteld.

We zijn nu weer in de eenentwintigste eeuw aangeland. Zoals we in stap 1 zagen, gebruiken politici de status van De Ruyter nog steeds om iets te betogen. Is de rol van literatuur en cultuur uitgespeeld in dit proces, of loopt ook die door?

We zagen in de vorige stappen dat vooral teksten en afbeeldingen een rol speelden in het verwoorden en verbeelden van de heldenstatus van De Ruyter. In de twintigste eeuw kwam daar een geheel nieuw medium bij, het medium van de bewegende beelden. We bekijken hier twee bronnen om meer te weten te komen over vooral de beleving van die heldenstatus. Iets wat op papier gedrukt is, zelfs als je het aanbrengt op een tastbaar voorwerp uit het verleden, doet mogelijk toch een ander beroep op je beleving dan bewegende beelden met geluid?

Tot slot

In deze verkenning heb je een deel van het wetenschapsgebied van de Neerlandistiek ontdekt.  Wat je geleerd hebt, komt hopelijk van pas als je je in de toekomst wilt kunnen positioneren in discussies over de Nederlandse cultuur. Deze verkenning heeft je niet alleen een vaardiger onderzoeker gemaakt, maar heeft je ook laten oefenen met het vertalen van wetenschappelijke inzichten naar de praktijk. Mocht je denken aan een Profielwerkstuk schrijven in deze richting, kijk dan eens voor suggesties op: Profielwerkstuk LitLab.